TERMINOLOGJIA ISLAME NË GJUHËN SHQIPE

VËSHTRIM RRETH TERMINOLOGJISË ISLAME NË GJUHËN SHQIPE

Literatura islame – amanet që na obligon të gjithëve
Falënderimi i takon Allahut, Atë e falënderojmë dhe prej Tij ndihmë dhe falje kërkojmë. Kërkojmë mbrojtje nga Allahu prej të këqijave të vetvetes dhe të veprave tona. Kë e udhëzon Allahu, s’ka kush e lajthit, dhe kë e largon nga rruga e vërtetë Ai, s’ka kush e udhëzon.

Dëshmoj se s’ka zot tjetër që meriton të adhurohet përveç Allahut, i Cili është Një, dhe dëshmoj se Muhammedi është rob dhe i Dërguar i Tij. Paqja dhe mëshira e Allahut qofshin mbi të, mbi familjen dhe sahabët e tij, dhe mbi të gjithë ata, të cilët i pasojnë ata deri në Ditën e Gjykimit!

Islami, fe qiellore e shpallur njerëzimit që ta udhëzojë drejt horizonteve hyjnore, iu ngarkua pejgamberëve, të zgjedhurve nga mesi i njerëzve, që t’ua transmetojnë bashkëkohanikëve të tyre sa më qartë, madje ata vetë të jenë shembull praktik për zbatimin e Islamit në jetën e përditshme.

E pas vdekjes së tyre e vazhdojnë këtë mision dijetarët, të cilët janë trashëgimtarët e vetëm të pejgamberëve, ngase pejgamberët nuk lënë trashëgim pasuri, por vetëm fenë e Allahut, andaj për ta shpjeguar fenë nuk mundet çdokush, përveç atyre që kanë dije e njohuri të mjaftueshme rreth saj. Sepse, përveç pajisjes me njohuri, duhet të ketë edhe përvojë adekuate rreth metodave të shpjegimit të Islamit, ngase shpesh ndodh që fjala e drejtë e thënë jo në vendin dhe kohën e duhur apo në mënyrën jo të përshtatshme nuk ka kurrfarë efekti pozitiv, madje ndoshta ndikon në të kundërtën, negative.

Duke e ditur përgjegjësinë e madhe, të cilën e bartim mbi supet tona për përcjelljen e saktë dhe të drejtë të Islamit te populli ynë, ku edhe kryerja e detyrave tona bën pjesë në këtë amanet, në të cilën përditshmëri të punës paraqitet realiteti i besimit islam dhe gjendja faktike e muslimanëve, me të cilët edhe jetojmë në vendet tona, mundohemi që shpjegimi të jetë sa më i përpiktë dhe efikas, e dihet se asnjë njeri nuk është i përsosur e pa gabime, e në këtë rast edhe gabimet tona gjatë këtij misioni padyshim se janë të shumta, si ato gjuhësore, terminologjike, profesionale dhe teknike. Andaj, me punën dhe angazhimin tonë besoj se do t’i pakësojmë gabimet dhe ta kryejmë obligimin tonë ashtu si e meriton një mision i tillë! Ku sugjerimet, propozimet dhe vërejtjet ndaj njëri tjetrit duhet të priten me mirëseardhje. Për këtë kërkohet bashkëpunimi dhe ndihma reciproke në mënyrë që programi për misionin islam të dalë i përgatitur mirë, në aspektin profesional dhe teknik dhe të ketë rezultate të dëshiruara.
E për këtë para fillimit të Thirrjes në Islam (da’vet) duhet të studiohen të gjitha format dhe mënyrat e da’vetit pozitiv, e një prej tyre është ajo e shkrimit në literaturën e përgjithshme islame, e veçanërisht në gjuhën e një populli të caktuar.

Gjuha, mjet me të cilin njeriu i shpreh ndjenjat, mendimet, problemet e veta qoftë përmes të të folurit apo shkrimit, i ka rregullat e caktuara të përdorimit të saj sa më drejtë dhe efektiv, ku me këtë shihet edhe stilistika dhe vlera artistike e të shprehurit drejtë e qartë dhe arritja e qëllimit të synuar.
Çdo fjalë ka vlerën e saj, e sidomos kur shprehen me të gjëra të mëdha e të shenjta, atëherë u shtohet vlera edhe më, e për këtë duhet caktuar rregulla të veçanta e të kihet kujdes në përdorimin e tyre të drejtë.

Kjo fushë është tejet e gjerë dhe nuk mund t’i përfshijmë të gjitha aspektet e saj këtu, e për një gjë të tillë nuk jam edhe ekspert gjuhësor, por dua ta ceki vetëm një aspekt, i cili na intereson, sepse ka të bëjë me ne muslimanët dhe kulturën tonë islame, e cila padyshim shprehet përmes gjuhës sonë shqipe. Ku duke iu nënshtruar disa rregullave të saj, disi po nënçmohen disa vlera islame, apo me shprehjen dhe trajtimin e temës përmes rregullave kuturu bëhet një manovrim i paskrupullt, mos të them edhe lojë (me qëllim apo pa qëllim), me termat islame dhe kuptimet e tij!

Sa për ilustrim po përmendim rregullin drejtshkrimor për emrin Allah sipas librit të Institutit Albanologjik të Prishtinës “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe” faqe 146, ku thotë, po citoj:

“Shkruhen me shkronjë të madhe emrat e përveçëm të botës mitologjike e fetare, si edhe ata të figurave e të tregimeve popullore: Adami, Apoloni, Buda, Eva, Muhameti etj. (por shkruhen me shkronjë të vogël emrat e përgjithshëm të sferave të mësipërme si allah, engjëll, perëndi etj.).”

E këtu dua ta ceki se për ne muslimanët emri Allah nuk është i përgjithshëm, por është i emër përveçëm, ngase me këtë emër nuk emërohet askush tjetër përpos Tij, si dhe Ai është i Synuari, të Cilit i drejtohemi orë e çast! Andaj, ky rregull për emrin Allah nuk vlen dhe duhet çdoherë të shkruhet me shkronjë të madhe, madje duhet të insistohet të ndryshohen rregullat e tilla përkitazi me këtë emër dhe ngjashëm me të!

Ekziston edhe problemi i emërtimit të Islamit me emrin religjion, teologji, dogmë, fe, ideologji, muhamedanizëm, muslimanizëm, etj.

Në periudhën e dekadencës Dini (feja) dhe Sheriati (ligji) në praktikë janë reduktuar në religjion, në të kuptuarit si ide e jetës pas vdekjes. Kuptimi i vërtetë i religjionit (latinisht: religio) është “devotshmëria”, “respektimi i hyjnisë”. Shikuar më gjerësisht, me këtë nocion nënkuptohen ceremonitë e lutjes dhe pikëpamjet etike. Shumica e njerëzve e kanë pranuar mendimin se religjioni për nga definicioni i vet dhe esenca është orientuar vetëm kah vdekja dhe jeta pas vdekjes. U ngulit mendimi se jeta e amshueshme, xheneti dhe xhehenemi janë i vetmi preokupim i religjionit.

Islami është i përjetshëm. Dini dhe Sheriati njësoj i drejtohen kësaj jete, sikurse edhe jetës së ardhme. Sheriati hyn në problemet e ekonomisë, drejtësisë, familjes, shëndetësisë etj. Shkenca e pastër e Dinit dhe Sheriatit rekomandon arsimimin dhe shkencën, punën e dobishme, dashuri dhe paqe ndërmjet njerëzve dhe popujve, lufton për drejtësi, për zhdukjen e jobarazisë, lufton për të varfrit, për drejtësi sociale, kërkon moral në jetën bashkëshortore dhe parabashkëshortore, u rekomandon njerëzve të mjekohen, i mëson për mbajtjen e higjienës, nxit pastërtinë, dëshiron që njerëzit të jenë të shëndoshë dhe të jetojnë mirë. Pra, Dini dhe Sheriati nuk janë vetëm shkenca e asaj bote, por edhe të kësaj bote. Së këndejmi, është gabim që shkencën e Dinit dhe Sheriatit t’i kuptojmë si shkencë vetëm të vdekjes dhe të jetës së asaj bote. Apo thënë ndryshe është gabim që Islami të quhet religjion.

Dini dhe Sheriati janë fjalë arabe. Është shumë vështirë të përkthehen në ndonjë gjuhë tjetër. Nëse themi se Islami është vetëm religjion, nuk e kemi dhënë definicionin e plotë për Islamin. Mendoj se është shumë më mirë që Islamin ta quajmë Din dhe Sheriat sesa të përdorim shprehjen latine, e cila nuk jep përmbajtjen e plotë. Madje as fjala fe në gjuhën shqipe nuk e përfshinë dhe as nuk e tregon botëkuptimin e qartë dhe të plotë të natyrës së Dinit Islam, e aç më tepër kur në Fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe feja definohet jodrejtë, sidomos kur kihet parasysh se atë e përpiluan njerëz ateistë, ku jepet ky definicion për fenë, po citoj:

“Besimi i verbër se gjithçka në botë përcaktohet e drejtohet gjoja nga forca të mbinatyrshme, hyjnore, i cili ka lindur qysh në kohë shumë të hershme dhe është i papajtueshëm me botëkuptimin shkencor, materialist; tërësi dogmash që japin një botëkuptim fund e krye idealist e reaksionar, i cili është armik i betuar i përparimit e i shkencës, dhe përdoret nga klasat sunduese për të mashtruar e për të nënshtruar masat punonjëse; besimi te zoti.”

Duke e pasur parasysh këtë definicion të fesë, pyes: Si mund të quhet Islami me këtë emër kur aspak nuk përputhet me këtë emërtim, por mund të themi se në mungesë të shprehjes adekuate në shqipe për kuptimin e Dinit deri diku mund të arsyetohet përdorimi i fjalës fe për Islamin, apo thënë më mirë duhet të përdoret togfjalëshi Feja Islame, apo thënë ndryshe të thuhet Islami ose Dini Islam.

Në kohën e vërshimit të mendimeve dhe të pikëpamjeve të huaja për Islamin ka depërtuar edhe termi “teologji”(theos - greqisht: Zot dhe logos: shkencë), domethënë shkenca mbi Zotin. Nga definicioni për Dinin dhe Sheriatin që është dhënë në Kur’an del qartë se është e pamundur që shkencën islame ta reduktojmë në terminteologji. Ky është term i gabueshëm dhe muslimanët duhet ta mënjanojnë nga fjalori i tyre. Në Islam nuk ka teologë, ekzistojnë vetëm dijetarët në sfera të ndryshme të shkencës, apo me një fjalë tjetër ata janë islamologë.

Paralelisht me këtë dukuri, ka hyrë edhe termi dogma islame. Është absurde që parimet islame t’i quajmëdogma. Islami s’ka lidhje me këtë term.
Dogma është fjalë greke dhe në kohën antike përfaqësonte mendimin për ndonjë shkollë filozofike. Në kohën e sotme ky është parimi themelor, të cilin kisha ua imponon besimtarëve të vet si bindje të obligueshme, mohimi i të cilit gjatë shekujve ka nxitur ekskomunikimin (përjashtimin nga kisha) apo anatemimin (mallkimin nga autoritetet kishtare). Që nga Konstantini i Madh, koncili kishtar (sinodi) shumë premisa teologjike-skolastike i kanë shpallur si dogma.
Sot “dogma” përdoret si term për doktrinën filozofike, politike, letrare etj., të mbështetur në pohimet a priori, të cilat nuk mbrohen me argumente dhe analiza kritike, por me deklarata autoritative. Parimet islame dhe pikëpamja ndaj botës nuk janë produkt i shkollave filozofike e as konkluzion i ndonjë koncili të klerit musliman, sepse Islami nuk ka kler, as koncil.

Gjithashtu, në Islam nuk ka doktrina, për të cilat nuk mund të mos mendohet dhe të cilat nuk mund të mbrohen me logjikë dhe me shkencë. Përkundrazi, në të gjitha parimet islame dhe në shkencën islame duhet menduar dhe synuar vazhdimisht gjykimin e drejtë që të kuptohet e vërteta dhe arsyeshmëria.
Muslimanët duhet ta flakin nga fjalori i tyre fjalën “dogmë” dhe “doktrinë” dhe ta përdorin termin farzi islam apo detyra themelore islame. Me të vërtetë s’ka kuptim t’i fusim termat grekë dhe latinë në terminologjinë islame, pasi që ata i kemi në gjuhën arabe, në gjuhën e Zotit, e aç më tepër kur ata terma (grekë dhe latinë) nuk e tregojnë kuptimin e duhur islam.

Gjë që ky zëvendësim i termave islame me ato greko-latine, si dhe përkthimi i tyre në shqipe, apo në ndonjë gjuhë tjetër joarabe, është tendencë për ndërrimin apo tjetërsimin e terminologjisë burimore islame, ose të paktën për zbehjen e tyre.

Përveç kësaj, në shkrimet dhe përkthimet e ndryshme të literaturës islame në shqipe hasim një larushi të përdorimit të emrave, fjalëve, kuptimeve, formave dhe termave islame, që shpeshherë shkakton huti te lexuesi, a thua e njëjta fjalë ka dy kuptime të ndryshme, apo janë dy fjalë të ndryshme. Kjo nuk ndodh nga mospërgatitja e autorit apo përkthyesit, mendimi im, edhe pse edhe kjo mund të ndikojë, por ndodh nga mungesa e një konsensusi të ekspertëve përkatës për një punë shkencore e kolektive në këtë fushë, kështu që trajtimi i këtyre fjalëve, termave dhe emrave mbetet në shijen e përkthyesit dhe autorit.

Siç e kemi rastin në shkrimin e shumë termave apo emrave si p.sh. Muhamed apo Muhammed, Omer apo Umer, Othman apo Uthman apo Osman, ibën apo ibni apo ibn apo bin, sal-lall-llahu alejhi ve sel-lem apo salallahu alejhi ve selem, Allah apo All-llah, Ummet apo Umet, e shumë e shumë fjalë tjera, e këto i përmendëm vetëm sa për ilustrim. Dihet se ky problem nuk na preokupon vetëm neve, por ky problem është në gjithë literaturën islame dhe në atë të përgjithshmen në gjuhën shqipe si dhe në të folurit e përditshëm, ku për këtë mendoj se duhet të formohet një komision i përbërë prej ekspertëve islamologë dhe gjuhësorë për përpilimin e një fjalori terminologjik islam dhe një libër rregullash për shkrimin e drejtë të shprehjeve e termave islame në shqipe. Andaj për secilën fjalë duhet ta japim mendimin tonë dhe ta shqyrtojmë, jo që ne tani po ia vendosim gurët e themelit, por sado kudo ta bëjmë një formë të konsensuar derisa të bëhen një fjalor dhe libër i tillë!

-----------------------------------
Referencat:

1. “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe”, Instituti Albanologjik i Prishtinës, Prishtinë 1974, ribotim i Institutit.
2. “E vërteta për Islamin”, përgatiti Hasan Selimoviq, Prishtinë 1993.
3. “Fjalor i gjuhës së sotme shqipe”, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë – Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Tiranë 1980.
4. “Islami ndërmjet Lindjes e Perëndimit”, Alija Izetbegoviq, Sarajevë-Prizren 1412-1992, botimi i parë.
5. Dhe literaturë tjetër.

Rate this item

(0 votes)

Leave a comment